เจมส์ บอนด์ หรือ มิสเตอร์บีน ไขปริศนาคดี "จารกรรม" เมื่อศาลรัสเซียสั่งจำคุกอดีตนาวิกโยธินสหรัฐฯ 16 ปี
โดย ซาราห์ เรนฟอร์ด
บีบีซีนิวส์ กรุงมอสโก
ในห้อง 3324 ของโรงแรมเมโทรโพลในกรุงมอสโกของรัสเซีย พอล วีแลน กำลังแต่งตัวเตรียมไปงานแต่งงานเพื่อนชาวอเมริกัน เมื่อเจ้าหน้าที่หน่วยข่าวกรองรัสเซียบุกเข้ามาจับกุมตัวเขา
นั่นเป็นคืนส่งท้ายปีเก่า และจุดเริ่มต้นของคดีความยุ่งเหยิงที่รัฐบาลชาติ 4 ประเทศต้องเข้ามามีส่วนร่วม ทำให้ความสัมพันธ์ของชาติขั้วตรงข้ามตั้งแต่สมัยสงครามเย็นที่ตึงเครียดอยู่แล้วยิ่งแย่เข้าไปใหญ่
ล่าสุด เกือบ 18 เดือนให้หลัง วีแลน อดีตนาวิกโยธินสหรัฐฯ ถูกตัดสินจำคุก 16 ปี จากฐานความผิดเป็นสายลับ เป็นผู้รับข้อมูลราชการลับของรัสเซีย
วีแลน ซึ่งมีสัญชาติอังกฤษ ไอร์แลนด์ และแคนาดาด้วย บอกว่าเขาถูกปรักปรำ โดยบอกว่าเขาเป็นเหยื่อเกมการเมืองรัสเซีย
ขณะที่ครอบครัวเขาพยายามยื่นเรื่องขออุทธรณ์คำตัดสิน เริ่มมีสัญญาณจากเจ้าหน้าที่ทางการรัสเซียแล้วว่าต้องการเจรจาแลกตัวนักโทษ ทำให้เกิดคำถามว่านายวีแลนกำลังถูกใช้เป็นแค่หมากตัวหนึ่งในเกมการเมืองสหรัฐฯ-รัสเซีย หรือเปล่า
การพิจารณาคดีนี้ดำเนินไปอย่างลับ ๆ และเมื่อวันที่ 15 มิ.ย. หัวหน้าผู้พิพากษาใช้เวลาเพียง 1 นาที 20 วินาทีเท่านั้นในการอ่านถึงข้อความสำคัญว่าเขาต้องถูกจำคุก 16 ปี ในเรือนจำที่มีระบบรักษาความปลอดภัยระดับสูง
อย่างไรก็ดี เมื่ออ่านคำพิพากษาจบ เขายังไม่เข้าใจชะตากรรมตัวเองเลยด้วยซ้ำ ต้องอาศัยล่ามที่มาช่วยแปลให้ฟังอีกที
เจมส์ บอนด์ หรือมิสเตอร์บีน
กว่าปีกว่ามาแล้ว ฉันพบวีแลนในศาลครั้งแรก และหลังจากนั้นเขาก็ต้องมาขึ้นศาลอีกหลายครั้ง และเราก็ได้คุยกันบ้างในบางที
สองเดือนผ่านไป เมื่อฉันถามว่าเขาเป็นอย่างไรบ้าง เขาตอบด้วยการเหลือบมองไปทางผู้คุมและพูดว่า "ถ้าผมตอบ ผมต้องแย่แน่ ๆ… พวกเขาไม่อยากให้ผมพูดกับคุณ"
จากนั้นเป็นต้นมา ทนายคนหนึ่งของวีแลนก็บอกว่าหน่วยความมั่นคงรัสเซีย (Federal Security Service หรือ FSB) กดดันให้วีแลนยอมสารภาพ และสอบสวนเขาหลายครั้งโดยไม่มีทนายความฝ่ายเขาเข้าร่วม
วีแลนไม่ยอมสารภาพ และเมื่อถูกยืดเวลาคุมขังไปเรื่อย ๆ เขาก็เริ่มกล้าแสดงออกในศาลมากขึ้น
วีแลน ซึ่งตอนที่ถูกจับกุมเป็นหัวหน้าด้านความปลอดภัยของบริษัทอะไหล่รถยนต์แห่งหนึ่งในสหรัฐฯ บอกว่า ข้อกล่าวหาว่าเขาเป็นสายลับเป็นเรื่อง "ไร้สาระ"
"รัสเซียบอกว่าพวกเขาจับเจมส์ บอนด์ ขณะปฏิบัติหน้าที่ได้" วีแลนบอกฉันขณะรอผู้พิพากษา "ที่จริงแล้ว พวกเขาได้จับมิสเตอร์บีนที่กำลังไปเที่ยวต่างหาก"
ย้อนไปตอนที่วีแลนถูกจับกุม เจ้าหน้าที่หน่วยความมั่นคงรัสเซียพบแฟลชไดรว์ซึ่งมีข้อมูลราชการลับของรัสเซีย ในกระเป๋าเขา ซึ่งเจ้าหน้าที่กล่าวหาว่าเขาเป็นผู้ขอข้อมูล
วีแลนบอกว่า เขาถูกเพื่อนคนหนึ่งแอบเอาแฟลชไดรว์มาใส่ในกระเป๋าโดยที่เขาไม่รู้ตัว
"คน ๆ นั้นเป็นเจ้าหน้าที่หน่วยความมั่นคงรัสเซีย เป็นคนที่ผมรู้จักมาเป็นสิบปี" วีแลน เปิดเผยเรื่องนี้เป็นครั้งแรก "ไม่มีเหตุผลเลยที่เขาจะมาเข้ามาในห้องผม แล้วก็เอาอุปกรณ์ใด ๆ ก็ตามมาให้ผม"
"จับได้คาหนังคาเขา"
สองสัปดาห์หลังการจับกุมครั้งนี้ เซอร์เกย์ ลาฟรอฟ รัฐมนตรีว่าการกระทรวงต่างประเทศรัสเซียบอกว่า ชาวอเมริกันผู้นี้ถูกจับได้อย่าง "คาหนังคาเขา" ขณะทำเรื่องผิดกฎหมายชัดเจน
คดีของวีแลนยิ่งซับซ้อนเข้าไปใหญ่เมื่อเราพิจารณาถึงบริบททางการเมืองอื่น ๆ ในช่วงที่ผ่านมา มีทั้งที่สหราชอาณาจักรกล่าวหาว่ารัสเซียมาวางยานายเซอร์เก สกริปาล อดีตสายลับรัสเซียในเมืองซอลส์บรี ในอังกฤษ และที่สหรัฐฯ กล่าวหาว่ารัสเซียมาแทรกแซงการเลือกตั้งในประเทศ
ในรัสเซีย การพิจารณาคดีข้อกล่าวหาว่าเป็นสายลับจะดำเนินการอย่างลับ ๆ และทนายฝ่ายจำเลยต้องเซ็นสัญญาว่าจะไม่เปิดเผยข้อมูลใด ๆ ทั้งสิ้นเกี่ยวกับคดี ดังนั้น สาธารณชนจะไม่สามารถเข้าถึงหลักฐานใด ๆ ได้เลย
ยิ่งไปกว่านั้น วีแลนยังใช้ทนายที่แต่งตั้งและว่าจ้างโดยทางการรัสเซียเองอีกด้วย ครอบครัวเขาเลือกที่จะไม่เสียเงินกว่า 1.5 แสนดอลลาร์สหรัฐฯ ไปกับการจ้างทนายความและการว่าความที่เชื่อว่าจะไม่ได้สร้างความเปลี่ยนแปลงใด ๆ อยู่ดี
เพื่อนฝูงในรัสเซีย
วีแลนเริ่มเดินทางไปรัสเซียเมื่อกว่าสิบปีที่แล้ว ขณะเป็นนาวิกโยธินสหรัฐฯ ที่ประจำการอยู่ในอิรัก กองทัพสหรัฐฯ อนุญาตให้ทหารที่ประจำการต่างประเทศเป็นเวลานานเลือกไปเที่ยวต่างประเทศที่ไหนก็ได้ และวีแลนก็เลือกไปรัสเซีย
อย่างไรก็ดี หลังจากเขาโดนจับกุมตัวในปี 2018 เหล่านาวิกโยธินสหรัฐฯ ออกมาเปิดเผยว่า วีแลนถูกปลดออกจากราชการตั้งแต่ปี 2008 หลังถูกพิจารณาคดีในศาลทหารข้อหายักยอกเงินกว่า 10,000 ดอลลาร์สหรัฐฯ จากรัฐบาลสหรัฐฯ
ในช่วงเวลาเดียวกับที่กรณีอื้อฉาวนี้เกิดขึ้น เขาเดินทางไปกรุงมอสโกเป็นครั้งแรก
"ด้วยความที่โตมาในยุคสงครามเย็น เป็นความฝันของผมที่จะได้เดินทางไปรัสเซีย และได้เจอคนรัสเซียที่ดูลับ ๆ ล่อ ๆ ซึ่งรักษาระยะห่างจากโลกตะวันตกมาเป็นเวลานาน" วีแลน ระบุในเว็บไซต์ส่วนตัวของเขา ซึ่งลงรูปสถานที่ท่องเที่ยวต่าง ๆ มากมาย
สิบปีผ่านไป เขาก็ยังไปเดินทางไปรัสเซียเป็นประจำ และส่งข้อความไปเล่าให้ครอบครัวฟังอย่างตื่นเต้นถึงสิ่งแปลกใหม่ที่ได้พบเจอ
ในเว็บไซต์นี้เองที่วีแลนเล่าว่าเขามีเพื่อนที่ทำงานในกองทัพรัสเซีย และข้อมูลตรงนี้เองที่ทางการรัสเซียบอกเป็นนัยว่า หน่วยข่าวกรองสหรัฐฯ เลือกเพื่อนและวางแผนให้วีแลนไปผูกมิตรด้วย
แต่วีแลนก็ไม่ได้มีท่าทีจะพยายามปิดเรื่องเครือข่ายเพื่อนในรัสเซียของเขาเป็นความลับแต่อย่างใด
เมื่อปี 2009 วีแลนพาพ่อแม่เขาไปเที่ยวรัสเซีย และพ่อแม่เขาก็บอกฉันว่าได้พบกับเพื่อนเขาหลายคนที่ใส่ชุดเครื่องแบบทหาร
เมื่อไล่ดูรายชื่อเพื่อนเขาในวีเค (VK) แพลตฟอร์มโซเชียลมีเดียในรัสเซีย จะพบว่าเพื่อนของเขาเกือบทั้งหมดเป็นผู้ชาย และก็เด็กกว่าเขามาก บางคนก็มีความข้องเกี่ยวกับกองทัพรัสเซียอย่างชัดเจน
บีบีซีพยายามติดต่อสอบถามคนเหล่านี้ และคนที่ตอบกลับมาก็ไม่เชื่อว่าวีแลนจะเป็นสายลับ
ชายคนหนึ่งระบุว่า "ผมไม่เชื่อว่าพอลจะเป็นสายลับ ผมไม่รู้ข้อมูลอะไรที่จะเป็นที่น่าสนใจสำหรับสายลับต่างชาติ" ส่วนอีกคนก็บอกว่าเขาเองไม่มีความข้องเกี่ยวกับกองทัพรัสเซียแต่อย่างใด
หักหลัง
เพื่อนคนที่วีแลนกล่าวหาว่าใส่ร้ายเขา เป็นเพื่อนคนแรก ๆ ของวีแลนตั้งแต่เขาเริ่มไปเที่ยวที่รัสเซีย
ทีมทนายของวีแลนเปิดเผยว่า ชายคนนี้ ซึ่งเป็นเจ้าหน้าที่หน่วยความมั่นคงรัสเซีย ติดเงินวีแลนอยู่ 8 หมื่นรูเบิลรัสเซีย หรือราว 35,000 บาท โดยบอกว่าจะนำเงินไปซื้อของขวัญให้ภรรยาตัวเอง
ด้านหน่วยความมั่นคงรัสเซียกล่าวหาว่านี่เป็นเงินที่วีแลนจ่ายล่วงหน้าสำหรับข้อมูลความลับทางราชการรัสเซีย
ในที่สุดครอบครัววีแลนก็ไปค้นเจอชื่อและรูปถ่ายของเพื่อนคนดังกล่าว
ด้วยความที่เขายังทำงานให้กับหน่วยความมั่นคงรัสเซียอยู่ ฉันจะใช้นามสมมติเรียกเขาว่า "ดิมิทรี" แทน
วีแลนพูดถึง "ดิมิทรี" กับญาติและพ่อแม่เขาอย่างเปิดเผย ซึ่งเป็นพฤติกรรมที่แปลกมากหากว่าวีแลนต้องการใช้คนคนนี้เพื่อสืบราชการลับให้สหรัฐฯ จริง
เดวิด น้องชายแฝดของพอล ไม่เชื่อว่าพี่ชายจะเป็นสายลับให้สหรัฐฯ จริง
"เขามีเพื่อนในประเทศต่าง ๆ ที่มีภูมิหลังเกี่ยวกับกองทัพ ผมคิดว่ามันเป็นเรื่องสังคมเฉย ๆ... เรื่อง[ที่มีเพื่อนทำงานอยู่]หน่วยความมั่นคงรัสเซียไม่ใช่เรื่องใหญ่จนกระทั่งเขาถูกวางกับดัก"
นายวลาดิเมียร์ เซเรเบนคอฟ ทนายของนายวีแลน บอกว่า หากพิจารณาคดีนี้ในศาลที่เป็นอิสระไม่ขึ้นตรงกับใคร นายวีแลนจะไม่ถูกตัดสินให้มีความผิดอย่างแน่นอน
ประเด็นเรื่องสายลับทั้งคุกรุ่นและซับซ้อนขึ้นมาเรื่อย ๆ ในช่วงไม่กี่ที่ผ่านมา
หลังเหตุวางยาอดีตสายลับรัสเซียในเมืองซอลส์บรี นักการทูตรัสเซียกว่า 100 คน ที่ถูกมองว่าเป็นเจ้าหน้าที่หน่วยข่าวกรอง ถูกขับออกจากสถานทูตต่าง ๆ รอบโลก เพื่อเป็นการประท้วงร่วมกันของประเทศต่าง ๆ
และในเวลาต่อมา รัสเซียก็สั่งขับนักการทูตของประเทศต่าง ๆ เหมือนกันเป็นการตอบโต้
ราวหนึ่งปีก่อนที่วีแลนจะถูกจับ ชาวนอร์เวย์ชื่อฟรอด เบิร์ก ถูกจับข้อหาเป็นสายลับที่โรงแรมเดียวกันกับวีแลน และเขาก็ให้การสารภาพว่าครอบครองเงินสดและคำสั่งปฏิบัติการสายลับให้กับหน่วยข่าวกรองทหารนอร์เวย์
นายเบิร์กถูกตัดสินจำคุก 14 ปี แต่ตอนนั้นรัฐบาลนอร์เวย์ก็ไม่ได้แสดงท่าทีอะไร
มาในคราวนี้ เอกอัครราชทูตสหรัฐฯ ประจำรัสเซีย นายจอห์น ซัลลิแวน บอกกับบีบีซีว่า "นายพอล วีแลน เป็นผู้บริสุทธิ์" พร้อมกับบอกว่าการพิจารณาคดีเมื่อสัปดาห์ที่แล้วเป็น "การเย้ยหยันกระบวนการยุติธรรม"
ครอบครัวของนายวีแลนบอกว่า ในเมื่อนายวีแลนถูกปลดจากการเป็นนาวิกโยธินสหรัฐฯ ก็ไม่เห็นมีเหตุผลใดที่หน่วยข่าวกรองสหรัฐฯ ต้องเลือกใช้คนที่มีประวัติด่างพร้อยเช่นนั้นในปฏิบัติการที่สำคัญขนาดนี้
แผนแลกนักโทษ ?
ในขณะที่ทนายนายวีแลนวางแผนจะเตรียมอุทธรณ์คำตัดสิน ดูเหมือนเรื่องนี้ได้กลายเป็นเกมการเมืองระหว่างประเทศไปแล้ว
นายวีแลน บอกว่า ทางการรัสเซียต้องการกดดันให้สหรัฐฯ ยอมแลกตัวเขากับนักโทษคดีดังชาวรัสเซียอย่าง วิกเตอร์ เบาต์ และคอนสเตนติน ยารอสเชนโก ที่จำคุกอยู่ที่สหรัฐฯ จากคดีค้าอาวุธและลักลอบขนส่งยาเสพติด ตามลำดับ
นายเซเรเบนคอฟ ทนายของนายวีแลน บอกว่า ทุกคนคุยเรื่องแผนขอแลกตัวนักโทษอย่างเปิดเผย รวมถึงเจ้าหน้าที่ทางการของรัสเซียด้วย
เมื่อวันที่ 17 มิ.ย. โฆษกกระทรวงต่างประเทศรัสเซียออกมาเรียกร้องให้สหรัฐฯ แสดง "ความมีมนุษยธรรม" และปล่อยตัว ยารอสเชนโก และชาวรัสเซียคนอื่น ๆ "ที่ถูกตัดสินอย่างไม่เป็นธรรม"
อย่างไรก็ดี สหรัฐฯ ยืนยันว่าได้พิจารณาคดีนายเบาต์และนายยารอสเชนโก อย่างเปิดเผยและเป็นธรรม
"เราไม่ได้ต้องการการแลกเปลี่ยน เราต้องการความยุติธรรมให้พอล" นายซัลลิแวน เอกอัครราชทูตสหรัฐฯ ประจำรัสเซีย กล่าวต่อหน้าสื่อมวลชนหน้าศาลในกรุงมอสโก
"ผมพยายามจะมุ่งความสนใจไปที่เป้าหมายปัจจุบัน จะได้ไม่ไปเสียสมาธิกับความคิดที่ว่ามันจะแย่แค่ไหนหากเขาต้องติดคุก 16 ปี" เดวิด วีแลน น้องชายเขากล่าว