เปิดความเป็นมาของ "วันฉัตรมงคล"

พระราชพิธีฉัตรมงคล เป็นพระราชพิธีบำเพ็ญพระราชกุศลสมโภชพระมหาเศวตฉัตร เครื่องราชูปโภค ฉลองสิริราชสมบัติในวันคล้ายวันบรมราชาภิเษกของพระมหากษัตริย์ในพระบรมราชวงศ์จักรี ซึ่งเริ่มขึ้นครั้งแรกในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยตรงกับเดือนที่เจ้าพนักงานทำพิธีสมโภชเครื่องราชูปโภค จึงได้โปรดเกล้าฯ ให้จัดการพระราชกุศลขึ้นในวันดังกล่าว พระราชทานชื่อว่า "ฉัตรมงคล" 

ในรัชสมัยต่อมา ได้มีการปรับเปลี่ยนวันและรายละเอียดในการจัดพระราชพิธีฉัตรมงคลบ้าง เช่น ในรัชกาลที่ 5 ย้ายพิธีจากเดือน 6 มาทำในเดือน 12 และเพิ่มการพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ในรัชกาลที่ 6 ส่วนใหญ่จัดในวันคล้ายวันบรมราชาภิเษก 11 พฤศจิกายน ยกเว้นบางปีที่เลื่อนงานไปทำพร้อมกับวันเฉลิมพระชนมพรรษา  

ในรัชกาลปัจจุบันของพระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งการพระราชพิธีฉัตรมงคลขึ้นในวันที่ 4 พฤษภาคม ตามวันที่พระองค์ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เมื่อ พ.ศ. 2562 อย่างไรก็ตาม ในปี 2566 ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้งดการพระราชพิธีนี้เนื่องจากทั้งสองพระองค์จะเสด็จฯ ไปร่วมพระราชพิธีราชาภิเษกของสมเด็จพระเจ้าชาลส์ที่ 3 แห่งสหราชอาณาจักร แต่ยังโปรดเกล้าฯ ให้เปิดปราสาทพระเทพบิดรให้ประชาชนเข้ากราบถวายบังคม และรัฐบาลจัดงานสโมสรสันนิบาตในวันฉัตรมงคลขึ้นเป็นครั้งแรกในรัชกาลด้วย

สำหรับพระราชพิธีรัชมงคล เป็นพิธีที่คล้ายคลึงกับพระราชพิธีฉัตรมงคล แต่จัดในวันคล้ายวันเสด็จขึ้นครองราชย์ของพระมหากษัตริย์ที่ยังไม่ได้ผ่านการบรมราชาภิเษก โดยเริ่มขึ้นในรัชกาลที่ 8 และมีในต้นรัชกาลที่ 9 แต่เมื่อทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกแล้ว ก็ได้งดการพระราชพิธีรัชมงคลนี้ในเวลาต่อมา

พระราชพิธีฉัตรมงคลและรัชมงคลจึงแสดงให้เห็นถึงความเป็นมาและความสำคัญของงานพระราชพิธีที่จัดขึ้นเพื่อถวายพระเกียรติแด่องค์พระประมุข และบำรุงขวัญกำลังใจแก่ข้าราชบริพารในโอกาสวันคล้ายวันครองราชสมบัติของพระมหากษัตริย์ไทยแต่ละรัชกาล ผ่านพิธีสมโภชเครื่องราชูปโภคสำคัญ เป็นธรรมเนียมที่สืบทอดกันมาตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน